Posiadacze praw jazdy co pewien czas – ostatnio głównie za sprawą konieczności dostosowania wzorców blankietów do wymogów Unii Europejskiej- wzywani są przez administrację rządową do ich wymiany. Ostatnio rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 29 kwietnia 2002 r. w sprawie wymiany praw jazdy w którym określono warunki i terminy wymiany praw jazdy i innych dokumentów uprawniających do kierowania pojazdami lub potwierdzających dodatkowe kwalifikacje kierujących pojazdami oraz wysokość opłat za ich wymianę. Dla tych dokumentów wydanych między 1 stycznia 1984 r. a 30 kwietnia 1993 r. zakreślono termin wymiany do 30 kwietnia 2005 r. zaś dla wydanych po 1 lipca 1999 r. – do 30 czerwca 2006 r.(§ 6 ust.1, pkt 1, lit. b, c).

Tyle suche przepisy, jednak jego realizacja odbiegła w praktyce od przyjętych norm, bowiem wielu kierowców nie dokonało w oznaczonym terminie wymiany dokumentów, wskazując jako przyczynę niewydolność organizacyjną działających przy starostwie wydziałów komunikacji. Z drugiej strony starostwa wskazywały na olbrzymią liczbę wniosków o wymianę praw jazdy składanych pod koniec okresu wskazanego w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury, co uniemożliwiło ich załatwienie tych wniosków w przypisanym terminie.

W opinii niektórych zakładów ubezpieczeń osoby, które w terminie nie wymieniły prawa jazdy, z mocy prawa utraciły status osób posiadających uprawnienia do kierowania pojazdami, a do Rzecznika Ubezpieczonych zaczęły napływać pytania zarówno dziennikarzy jak i zaniepokojonych „spóźnialskich”, którzy nie zdążyli dokonać wymiany dokumentu we skazanym terminie, zasadniczo w dwóch kwestiach.

Czy nie dokonanie w terminie wymiany prawa jazdy może skutkować:

1) odmową zakładu ubezpieczeń wypłaty zgłoszonego roszczenia odszkodowawczego zgłoszonego w ramach ubezpieczenia autocasco;
2) wszczęciem postępowania regresowego wobec sprawcy szkody objętej ochrona z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.

Odpowiedź na te pytania udzielana ubezpieczonym przez niektóre zakłady ubezpieczeń w zakresie roszczeń zgłaszanych z tytułu ubezpieczenia autocasco znalazła swoje odzwierciedlenie w kilkunastu przypadkach skarg w sprawie odmowy wypłaty odszkodowania w sytuacji gdy kierujący w momencie powstania szkody nie posiadał wymienionego blankietu prawa jazdy. Zakłady ubezpieczeń uzasadniając odmowę wypłaty odszkodowania powoływały się przy tym na zapisy ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco, a konkretnie na teksty (zamieszczone na ogół w części dotyczącej wyłączenia odpowiedzialności) o następujących treściach:

1) zakres ochrony nie obejmuje szkód spowodowanych przez osoby, które nie posiadały w chwili wypadku wymaganych prawem uprawnień do kierowania pojazdem;

2) ubezpieczeniem nie są objęte szkody powstałe podczas kierowania pojazdem przez osobę bez ważnego dokumentu uprawniającego do kierowania pojazdem.

Do Rzecznika Ubezpieczonych napłynęły również sygnały o przypadkach wszczęcia postępowania regresowego przez zakład ubezpieczeń wobec ubezpieczonego sprawcy wypadku, za którego gwarancyjnie odpowiadał ubezpieczyciel, w sytuacji gdy sprawca nie posiadał wymienionego w terminie blankietu prawa jazdy. Ubezpieczyciel w takim przypadku powoływał się na treść art. 43, pkt 3 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 16 lipca 2003r. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.). Wyżej wskazywany przepis stanowi, iż zakładowi ubezpieczeń przysługuje prawo dochodzenia od kierującego pojazdem mechanicznym zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych odszkodowania, jeżeli kierujący nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym, z wyjątkiem przypadków, gdy chodziło o ratowanie życia ludzkiego lub mienia albo o pościg za osobą podjęty bezpośrednio po popełnieniu przez nią przestępstwa.

Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym w rozdziale poświęconym uprawnieniom do kierowania stwierdza w art. 87 ust. 1 pkt 1-3, iż kierującym może być osoba, która osiągnęła wymagany wiek i jest sprawna pod względem fizycznym i psychicznym oraz spełnia jeden z określonych warunków:

– posiada wymagane umiejętności do kierowania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu ruchu drogowego i nienarażający kogokolwiek na szkodę oraz wymagany dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem;
– odbywa, w ramach szkolenia, naukę jazdy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem instruktora;
– zdaje egzamin państwowy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem egzaminatora.

Dla omawianej problematyki istotne jest przede wszystkim przywołanie przepisu zawartego w art. 150 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym, który stwierdza cytuję: „Prawa jazdy i inne dokumenty uprawniające do kierowania pojazdami lub potwierdzające dodatkowe kwalifikacje i wymagania w stosunku do kierujących pojazdami wydane na podstawie dotychczasowych przepisów, zachowują ważność do czasu ich wymiany dokonywanej na koszt osoby uprawnionej w zakresie na jaki zostały wydane.”

Nadto art.150 ust. 2 ww. ustawy wskazuje organ administracji rządowej, który obowiązany jest do określenia warunków i terminów właściwych dla procedury wymiany prawa jazdy, który wskazuje że cyt.: Minister właściwy do spraw transportu, uwzględniając wszystkie wydawane przed dniem wejścia w życie ustawy dokumenty uprawniające do kierowania pojazdem oraz koszty związane z ich wymianą określi w drodze rozporządzenia, warunki i terminy wymiany praw jazdy i innych dokumentów uprawniających do kierowania pojazdami lub potwierdzających dodatkowe kwalifikacje kierujących pojazdami oraz wysokość opłat za ich wymianę.

Realizując omawianą delegację ustawową, Ministerstwo wydało rozporządzenie, wykraczając jednak poza zakres określony w ustawowym upoważnieniu, na co zwrócił uwagę NSA po rozpoznaniu skargi kasacyjnej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Gorzowie Wlkp. na wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu w wyroku z dnia 20 czerwca 2006 r. sygn. akt I OSK 933/05, wskazując przy tym na zapis § 7 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 29 kwietnia 2002 r. w sprawie wymiany praw jazdy stwierdzający iż, cyt.: Dokumenty podlegające wymianie tracą ważność po upływie terminów ustalonych w § 6 terminów.

Stan faktyczny dotyczył odmownej decyzji Naczelnika Wydziału Komunikacji i Dróg Starostwa Powiatowego wydania kierowcy – w trybie wymiany – prawa jazdy wydanego w 1973 r. przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w zakresie kategorii: A,B, B+E, C, C+E,T . Odmowa ta dotyczyła potwierdzenia w wymienianym prawie jazdy uprawnień kierowcy w zakresie kategorii B,B+E. Uzasadniając decyzję organ wyjaśnił, że dokonano weryfikacji materiałów źródłowych i stwierdzono, że kierowca ten nie spełnia warunków do wydania mu prawa jazdy wraz z kwestionowanymi przez organ kategoriami (B, B+E). NSA orzekł miedzy innymi że wydziały komunikacji działające przy starostwach, które na podstawie delegacji zawartej w art. 152 ust. 2 ustawy Prawo o ruchu drogowym są uprawnione do dokonywania wymiany praw jazdy, nie mają jednak uprawnień do weryfikowania w tym postępowaniu tych uprawnień, które kierowca nabył po zdaniu egzaminu państwowego, teoretycznego i praktycznego, a które zostały potwierdzone w decyzji o wydaniu prawa jazdy. Sąd stwierdził, że wydane w drodze decyzji administracyjnej prawo jazdy jest ważne, zaś sama czynność jego wymiany ma jedynie charakter czynności materialno – technicznej, a tryb wymiany prawa jazdy nie jest właściwy do wzruszenia prawomocnej decyzji w sprawie nabytych uprawnień do kierowania pojazdami. Zatem postępowanie w sprawie wymiany prawa jazdy nie jest równoznaczne z weryfikacją uprawnień kierowcy do kierowania pojazdami i jako takie nie znajduje uprawnienia w obowiązującym prawie.

Kwestia braku okazania przez kierującego w momencie szkody dokumentu potwierdzającego fakt posiadania uprawnień do kierowania pojazdem była także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 11 lutego 2005 r. sygn. akt SN CK 352/04 orzekł iż: Niemożność okazania przez kierowcę dokumentu stwierdzającego nabyte uprawnienie do prowadzenia pojazdów mechanicznych nie wyłącza odpowiedzialności PZU S.A. przewidzianej w § 8 ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco, zatwierdzonych uchwałą zarządu z dnia 30 sierpnia 2000 r. nr UZ/195/2000.

Przywołane ogólne warunki ubezpieczenia autocasco przewidują wyłączenie ochrony ubezpieczeniowej min. w razie prowadzenia pojazdu przez właściciela lub upoważnionego kierowcę, bez ważnego dokumentu uprawniającego do kierowania pojazdem. W rozpatrywanej sprawie stan faktyczny był właśnie w ten sposób ukształtowany, gdyż pojazd w momencie wypadku prowadził syn ubezpieczonego właściciela pojazdu, który uprzednio zgłosił fakt kradzieży posiadanego prawa jazdy.

Sąd w swoich rozważaniach skupił się na odpowiedzi na pytanie, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy zważywszy na użycie we wzorcu umowy wyrażenia „ważny dokument uprawniający do kierowania pojazdem” i stwierdził, że jest ono niejednoznaczne, może bowiem oznaczać zarówno brak dokumentu w jego fizycznej postaci, jak i brak możliwości wykazania dokumentem nabytych umiejętności prowadzenia pojazdem. Sąd uznał, że kontekst w jakim użyto wyrażenia „brak dokumentu” (obok stanu nietrzeźwości, stanu wskazującego na użycie alkoholu, pozostawania pod wpływem narkotyków i inne wskazujące na stan przyczynowości) wskazuje iż istotny dla stwierdzenia braku ochrony ubezpieczeniowej jest przypadek w którym kierujący nie posiada nabytych umiejętności do kierowania pojazdem – nie zaś sam fakt braku dokumentu.

Dalej oceniając to zagadnienie warto zwrócić uwagę, iż ułożenie stosunku ubezpieczeniowego, w którym o braku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń decyduje nieokazanie dokumentu, którego znaczenia dla istoty danego ryzyka ubezpieczyciel nie może uzasadnić – jest niedozwolonym postanowieniem naruszającym konsumenckie interesy ubezpieczających. Postanowienia umowy zawierane z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Należy je uznać za niedozwoloną klauzulę umowną, wymienioną w katalogu niedozwolonych postanowień umownych art. 385 3 k.c., który w pkt. 2 wyłącza lub istotnie ogranicza odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

Analizując przywołane wyżej tezy i uzasadnienia do wyroków zarówno Naczelnego Sądu Administracyjnego jak i Sądu Najwyższego dochodzi się do jednoznacznego wniosku, iż sam brak dokumentu stwierdzającego zdolność do prowadzenia pojazdu, lub też nie dokonanie wymiany takiego dokumentu zarządzonego w trybie postępowania administracyjnego, w żadnym przypadku nie może być oceniane przez zakłady ubezpieczeń jako równoznaczne z brakiem zdolności do prowadzenia pojazdu, a tym samym dające podstawy do odmowy objęcia ochroną ubezpieczeniową zdarzeń powstałych w takich okolicznościach.

Należy więc jednoznacznie stwierdzić, że odmowa udzielenia ochrony ubezpieczeniowej uzasadniania przez zakład ubezpieczeń brakiem uprawnień do prowadzenia pojazdu jest nieuprawniona jeśli tego przesłanką jest fizyczny brak prawa jazdy w momencie wystąpienie szkody lub niedokonanie w terminie wymiany dokumentu prawa jazdy.

Zatem zarówno odmowa wypłaty odszkodowania dochodzonego przez osobę ubezpieczoną w trybie ubezpieczenia autocasco, jak i wszczęcie postępowania regresowego przez zakład ubezpieczeń wobec sprawcy szkody może dotyczyć wyłącznie sytuacji stwierdzenia faktycznego braku posiadania przez kierującego uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym, a nie braku fizycznego braku blankietu prawa jazdy bądź nie dokonania jego wymiany w terminie określonym w § 6 ww. rozporządzenia Ministra Infrastruktury.

Tekst zaporzyczony, opracowanie Rzecznika Ubezpieczonych